Woorden leren, en andere dingen
Leren doe je door na te denken. En nadenken is stukjes informatie met elkaar verbinden: nieuwe informatie met bekende dingen, louter bekende stukjes informatie op een nieuwe manier, het is allemaal nadenken.
Dat lijkt duidelijk, maar het is het niet. Want wat is verbinden precies en hoe doen we dat?
Daarover hebben de Amerikaanse cognitiewetenschapper Douglas Hofstadter en de Franse psycholoog Emmanuel Sander een overweldigend boek geschreven: Analogie. De kern van ons denken.
Die titel zegt het allemaal. We verwerken informatie door op zoek te gaan naar analogieën en door analoge dingen, situaties, gebeurtenissen en fenomenen in categorieën onder te brengen. Soms doen we dat heel bewust: als we proberen te snappen dat een atoom ongeveer zo in elkaar zit als een mini-zonnestelsel. Maar we doen het ook aldoor onbewust.
Neem nu een kind van anderhalf. Tim woont bij zijn moeder en Mama is voor hem een eigennaam. Op het speelplein ziet hij echter leeftijdsgenoten die ook door een volwassene zijn gebracht. Sommige daarvan worden ook met mama aangesproken, andere niet. Voor Tim is mama niet langer alleen maar zijn eigen Mama, maar elke vrouwelijke volwassene die kinderen naar het speelplein brengt, ze troost als ze gevallen zijn, een drankje geeft als ze dorst hebben enzovoort. Dan komt oma op bezoek. Oma brengt Mama niet naar het speelplein, maar toch spreekt Tims Mama oma soms met mama, soms met moeder aan. Nu neemt oma Tim een keer mee naar het speelplein. Toch mag Tim niet mama tegen oma zeggen. En dan wordt het nog wat moeilijker. Op het speelplein speelt een kind met poppen: een kleine, dat is het kindje, en een grote, dat is de moeder. Die poppenmoeder neemt helemaal niemand mee naar het speelplein, ze troost niet en toch is ze moeder. Voor de rest van zijn leven zal Tim doorgaan met het uitbreiden en met het afbakenen van de categorie moeder: Moeder Natuur en Moeder Aarde, Griekenland is de moeder van de democratie en voorzichtigheid de moeder van de porseleinwinkel, Maria is de moeder van Jezus, computers hebben een moederbord, de Krim keert terug naar het moederland Rusland, er zijn moederbedrijven, moedersleutels, moederbijen, moeder-oversten, stiefmoeders, draagmoeders, koningin-moeders en nog veel meer.
De categorie moeder is één voorbeeld. In hun boek presenteren Hofstadter en Sander er een imposante hoeveelheid van. Op weergaloze wijze illustreert die hele expeditie in onze taal en in ons denken wat ons brein de hele tijd doet: analogieën maken en categoriseren. Tot er categorieën ontstaan die lijken op een stad die opgebouwd is rond een sterke, dichtbevolkte kern en zich in de loop de tijden heeft uitgebreid, met buitenwijken en voorsteden die wat minder nauw met de stad zijn verbonden. En al die tijd leren wij die analogieën toepassen en hun toepassingsgebied uitbreiden. Hoe meer we van iets afweten, hoe fijnkorreliger onze kennis wordt, hoe beter we analogieën kunnen maken, herkennen en gebruiken.
Eerlijkheidshalve: Hofstadter en Sander hebben het niet over leren lezen en spellen. Maar toch waag ik een overweging.
Als kinderen leren spellen, moeten ze op een bepaald moment de categorie woorden met dubbele medeklinker opbouwen. U weet wel: katten, bakken, appel enzovoort. Als de natuurlijke werkwijze van ons brein erin bestaat zulke categorieën via analogie op te bouwen, waarom zouden we het dan met de regel van de dubbelzetter proberen: ik hoor de klinker kort, ik zorg dat de medeklinker dubbel wordt? Temeer omdat die regel er niet in slaagt woorden als papier, tapijt, kapot uit te sluiten. Met de vaders op het speelplein kon Tim dat wel. Laten we dus op de natuurlijke manier te werk gaan: laten we kinderen een sterke kern van ondubbelzinnige voorbeelden aanleren, laten we ze helpen de analogie te zien met de andere leden van de categorie, door ze die gedoseerd aan te bieden, daar geen verwarrende dingen bij te vertellen en ze op een slimme manier in te oefenen.
Ziedaar de Alfabetcode-aanpak: codeerpatronen leren.